Sheaboter is hip, als alternatief voor palmolie in voedsel en cosmetica. Het planten van sheabomen in Afrika is bovendien goed voor klimaat en biodiversiteit én helpt lokale vrouwen aan inkomsten.
Waar begint het succesverhaal van de sheaboom? Bij de miljoenen vogels die vanuit Europa naar het midden van Afrika trekken om daar te overwinteren? Bij de kooktoestellen die de uitstoot beperken van schadelijke stoffen die vrijkomen bij het koken op open vuur? Of bij insecten, onmisbaar voor een gezonde natuur, die baat hebben bij een mozaïeklandschap?
Alles hangt met alles samen. Maar het verhaal begint bij de vrouwen die noten van de sheaboom rapen en ze tot boter te koken. Ze doen dat al zeker vierduizend jaar. De sheaboom (ook wel karité) groeit alleen in de Afrikaanse savanne in een band van enkele honderden kilometers van west naar oost, net ten zuiden van de Sahel, van Senegal tot Oeganda.
“De Egyptische koningin Nefertiti gebruikte naast ezelinnenmelk al sheaboter”, vertelt Neera van der Geest. “Het staat bekend als women's gold, omdat het al eeuwenlang een inkomstenbron is voor Afrikaanse vrouwen. Sheaboter is een van de belangrijkste vetten in Afrika, waar tachtig miljoen huishoudens ervan afhankelijk zijn in voedsel, bij huidverzorging en voor kaarsen.” Inmiddels is sheaboter in rijkere delen van de wereld ontdekt als alternatief voor palmolie. “Ja, het is beter voor de reputatie van je bedrijf om goed vet te gebruiken”, lacht Van der Geest. “En het heeft voordelen, zoals een hoog stolpunt, waardoor het bijvoorbeeld goed kan worden verwerkt in chocolade, die dan niet zo snel smelt.”
Sheboter staat bekend als women's gold
Van der Geest is directeur van FairClimateFund, onderdeel van ontwikkelingorganisatie Cordaid, dat samen met Vogelbescherming Nederland het project Birds, Bees en Business heeft uitvoert in Burkina Faso. De twee organisaties vinden elkaar in de gezamenlijke aanpak van klimaat, biodiversiteit én de positie van vrouwen door in te spelen in op de groeiende populariteit van sheaboter.
In een notendop: Birds, Bees en Business plant ruim 400.000 nieuwe bomen en herstelt er 600.000 in Burkina Faso. Deze miljoen bomen trekken meer insecten aan, waarmee vogels zich voeden, en zorgen voor bestuiving die leidt tot een goede notenoogst. De noten zijn een belangrijke bron van inkomsten voor Afrikaanse vrouwen. Als die voor het koken van de noten cookstoves gebruiken in plaats van open vuur, hebben ze veel minder brandhout nodig en verspreiden ze minder CO₂ en roet, wat gunstig is voor het klimaat en voor hun eigen gezondheid. Alles hangt met alles samen.
Aanvankelijk stonden de sheabomen verspreid in het Afrikaanse savannelandschap, waar de gemeenschappen tomaten, mais, sorghum, rijst en katoen verbouwden, vertelt Van der Geest. Door schaalvergroting van de landbouw ontstond een monocultuur waarin steeds meer bestrijdingsmiddelen worden gebruikt. Daardoor verdwenen veel insecten. “De biodiversiteit ging snel omlaag.” De schaalvergroting van de landbouw kreeg een impuls na de grote droogte in de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw, legt Luitzen Santman van Vogelbescherming uit. “Door de introductie van de tractor en kunstmest veranderde het traditionele mozaïeklandschap snel. In plaats van afwisselende lapjes grond voor bos, akkers en vee werd de landbouw steeds grootschaliger. Door de bevolkingsgroei nam bovendien de behoefte aan brandhout en begrazing toe. Ecologisch gezien is het nu een woestijn.”
Vogelbeschermers maakten zich zorgen, zegt Santman. “Vanuit Birdlife International ondersteunen wij onze zusterorganisatie Naturama in Burkina Faso. Want meer dan de helft van de Nederlandse trekvogels, zoals de bonte vliegenvanger, gekraagde roodstaart, zomertortel, fitis en fluiter, overwintert in West-Afrika. Ze eten daar insecten, maar minder bomen en meer bestrijdingsmiddelen betekent minder insecten.” Herstel van het systeem van agroforestry - bomen en landbouw tegelijk - zorgt voor herstel van het insectenbestand, legt Santman uit. “En als bijen de sheaboom onbeperkt bestuiven, brengt die tot 2,5 keer meer noten op. Vrouwen die de noten verzamelen, verwerken en verhandelen krijgen daardoor een hogere opbrengst. Het is een holistisch verhaal: je helpt vrouwen én trekvogels én het klimaat.”
Dat laatste zit hem vooral in een efficiëntere manier van koken, legt Van der Geest uit. “Het koken van voedsel en van de sheanoten kost veel tijd en energie. Kooktoestellen hebben tot 60 procent minder brandhout nodig, omdat die de warmte veel beter vasthouden en benutten. Dat betekent dat er minder bomen hoeven te worden gekapt. Bovendien komen er minder schadelijke stoffen bij vrij.” Inmiddels werken al 15.000 gezinnen met kooktoestellen, veel meer dan bij het begin van het project in 2018 was ingeschat. De vrouwen houden hierdoor tijd over om de grond te bewerken en dus meer te verdienen of hun kinderen te helpen met school zodat ze hun positie kunnen verbeteren. “Zo versterken we de sociale en economische positie van vrouwen”, zegt Santman. “Waar mannen grootschalige landbouw bedrijven, wertken zij kleinschalig, om hun gezin te voeden.”
Juist dat kleinschalige werkt goed, aldus Van der Geest uit. “Ons hoofddoel is landschapsherstel. De aanpak is lokaal én integraal. We leren de gemeenschappen hoe ze meer opbrengst uit de sheaboom kunnen halen, zich beter kunnen organiseren en de bodem weerbaarder kunnen maken tegen klimaatverandering, vooral droogte. We moeten, net als bij ons, stoppen met het verder uitputten van de bodem en terug naar het weer voeden van de bodem, met verschillende gewassen en meer biodiversiteit.”
Het project dat in 2018 begon met steun van de Nationale Postcode Loterij loopt eind dit jaar af. Maar klaar is het dan nog lang niet. “Landschapsherstel is een langdurig proces”, zegt Santman. "Daarom is het zo belangrijk dat de lokale bevolking het zelf wil doen. Alleen met draaglvak en een verdienmodel bereik je een duurzaam resultaat: een beter inkomen, een gezondere leefomgeving, en meer biodiversiteit. Een geplante sheaboom gaat pas na vijftien jaar vrucht dragen en ook andere bomen hebben tijd nodig voordat ze noten, zaden, hars en vezels kunnen leveren. Voor de vogels is de sheaboom niet interessant, daarom planten we een set van inheemse boomsoorten, die samen de biodiversiteit verbeteren. ”
Dit artikel is verschenen op: Trouw door Onno Havermans